спаса праабражэнская царква ў полацку
Спаса-Праабражэнская царква ў Полацку
Цэрквы, касцёлы, саборы, манастыры
Гісторыя ўзнікнення Спаса-Праабражэнскай царквы ў Полацку на Вiцебшчыне
На тэрыторыі сучаснага Полацка размясцілася даволі старажытная пабудова сярэдзіны XII стагоддзя, якая мае назву Спаса-Праабражэнская царква. Царква ўзводзілася ў 1152-1161 гадах па iнiцыятыве Еўфрасінні Полацкай, якая ў той час была iгуменняй Спаса-Праабражэнскага манастыра. Храм, які будаваўся 30 тыдняў, стаў сапраўдным цудам архітэктурнага мастацтва дзякуючы выдатнай працы дойліда Іаана. Ён хацеў, каб будынак быў адзіным у сваім родзе і самым унікальным. Дойлiд змог поўнасцю рэалізаваць сваю задумку.
Архітэктар А. Порт стварыў новы праект храма, і ў 1833 годзе ён часткова быў перабудаваны. Гэта перабудова ўнесла ў яго некаторыя ноткі класіцызму. Былі адноўлены сцены царквы, заменена форма купала са шлемападобнага на цыбульны.
За доўгі перыяд існавання храм паспеў пабыць не толькі царквой, але і касцёлам. Некалькi разоў святыня была спустошана, а ў савецкі перыяд тут жадалi зрабіць музей. Але, нягледзячы на закрыццё манастыра ў 1960 годзе, царква працягвала плённа працаваць. І за працяглы перыяд часу храм наогул быў адзіным з дзеючых на Полацкай зямлi.
Апісанне Спаса-Праабражэнскай царквы ў Полацку
Дзіўная Спаса-Праабражэнская царква будавалася пад уплывам розных архітэктурных стыляў. Яна зроблена як трохнефавы храм з адным купалам. Пасярэдзіне царква перакрыта шырокімі аркамі і прыгожымі скляпеннямі. На другім паверсе храма размясціліся балконы, да якіх вядзе невялічкая вузенькая лесвіца. З двух бакоў балконаў знаходзяцца дзве келлі, у адной з каторых жыла Еўфрасіння Полацкая, а другую займала яе блізкая сваячка.
Адметнай рысай Праабражэнскай царквы можна назваць яе акцэнт на вертыкальных дэталях, што візуальна выцягвае будынак. Ствараецца ўражанне храма, які імкнецца ўгару. Існуе меркаванне, што першапачаткова царква ўзводзілася як пахавальня, якая прызначалася для служак манастыра. Гэты факт выдатна тлумачыць такі невялічкі памер царквы.
Візуальна храм быў грунтоўна зменены шматлікімі перабудовамі, але самыя старажытныя муры, на шчасце, не былі закрануты. У вынiку на сённяшні дзень царква з’яўляецца адзінай з пабудоў XII стагоддзя на ўсёй Полацкай зямлі, якія дайшлі да нас.
Самым значным і важкім набыткам царквы можна назваць старажытныя фрэскі XII стагоддзя, якія маюць мастацка-гістарычную каштоўнасць. Доўгі перыяд часу гэтыя фрэскі хаваліся за пластамі пабелкі і тынкоўкі. Толькі ў сярэдзіне XIX стагоддзя іх пачалі трохі адкрываць. Усяго было раскрыта 12 частак фрэсак. Актыўна вялася рэстаўрацыя і аднаўленне. Аднак праца была складанай па прычыне знойдзенага роспісу больш позняга часу, якi таксама вельмi каштоўны.
Спаса-Праабражэнскі храм уваходзiць у пачэсны спіс намінантаў на ўключэнне яго ў прэстыжную Сусветную спадчыну ЮНЭСКА. У царкве знаходзяцца мошчы Еўфрасінні Полацкай, дакладная копія яе знакамiтага крыжа і вялікая колькасць важных царкоўных святынь. Менавіта гэты факт цікавіць мноства турыстаў і паломнікаў з усіх гарадоў нашай краіны.
«Збяры Беларусь у сваім сэрцы!»
ВІРТУАЛЬНЫ МУЗЕЙ
Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр
Манастыр заснаваны Святой князёўнай Ефрасінняй Полацкай (каля 1110 – 1167) у 1125 г., калі яна
пасялілася каля Праабражэнскай бажніцы ў Сельцы. З цягам часу тут былі пастрыжаныя ў манаства сёстры вялебнай Ефрасінні: родная Еўдакія (Градзіслава) і стрыечная Еўпарксія (Звеніслава) — адзіная дачка полацкага князя Барыса Усяславіча.
У 1161 годзе намаганнямі Св. Ефрасінні быў узведзены мураваны Спаса-Праабражэнскі (ці Спаса-Ефрасіньеўскі) сабор — найбольш захаваны помнік старажытнаполацкага дойлідства. Яго будаўніком быў майстар Іаан. Царква з’яўляецца помнікам Полацкай школы дойлідства.
Царква атрымала вельмі выразны кампазіцыйны развязак. Гэта быў выцягнуты ў плане крыжова-купальны 3-нефны 6-стоўпны аб’ём (даўжыня без апсіды 14,4 м, з апсідай 18,2 м, шырыня 9,8 м, таўшчыня выкладзеных плінфай сценаў (1,24—1,8 м). У плане сабор мае амаль базілікальную выцягнутасць прапорцый па восі ўсход – захад, што таксама характэрна і для іншых заходнерускіх храмаў XII ст., такіх як Дабравешчанская царква ў Віцебску і Барысаглебская царква Бельчыцкага манастыра ў Полацку. Гэта дазваляе гаварыць пра фарміраванне ў гэты перыяд у Полацкіх зямлях сваёй архітэктурнай традыцыі, а, магчыма, і пра прыналежнасць гэтых храмаў да адной будаўнічай арцелі. Як і ў будынках Барысаглебскага манастыра, падкупальная прастора сабора ссунута ад цэнтра на захад, а яго сцены выкладзены з плінфы ў тэхніцы муроўкі «са схаваным радам».
Цэнтральны неф храма з усходу завяршаўся паўкруглай апсідай, крапаванай тонкімі паўкалонкамі. Бакавыя апсіды малых памераў паўцыркульныя, звонку нябачныя. Бакавыя паўднёвы і паўночны фасады падзяляюцца пілястрамі з паўкалонамі на 2 вузкія і 2 шырокія прасценкі, іх праразаюць 2 ярусы аркавых аконных праёмаў, дэкараваных броўкамі. Аконныя праёмы ніжняга яруса ў паўтара разы большыя за верхнія, з броўкамі з 4 шэрагаў плінфы. Барабан купала абапіраўся на кубічны пастамент. Моцна высунутая паўкруглая апсіда рытмічна падзяляецца 6 тонкімі паўкалонкамі, на барабане ў прасценках вузкіх аркавых аконных праёмаў — прамавугольныя ў сячэнні лапаткі. Будынак мае 2 уваходныя парталы — заходні галоўны і паўднёвы дадатковы.
Царква захавалася амаль цалкам, пэўныя перабудовы адбыліся толькі ў верхняй частцы. Праведзеныя ў другой палове XX ст. даследаванні храма дазволілі прыйсці да высновы, што ён меў не двухсхільны дах, які з’явіўся ў выніку перабудоў XIX ст., а пазакамарнае перакрыцце асноўнага аб’ёма і больш нізкага прытвора з захаду. Акрамя гэтага, архітэктарам былі выкарыстаны кілепадобныя какошнікі, якія забяспечвалі паступовы пераход да кубічнага пастамента-асновы для барабана і купала. Такое канструкцыйнае і кампазіцыйнае вырашэнне надавала ўсяму будынку вежападобнасць, дынамічнае нарастанне мас. Вынікам перабудовы стала замена закамарнага пакрыцця насценным, увядзенне ў афармленне атынкаваных фасадаў гафрыраванага фрызавага пояса, які наклалі на старажытны раманскі; салярнага арнаменту ў пазухах вялікіх закамараў, капітэляў пілястраў з вертыкальный гафраваннем, збіўка паўкалонак на вуглавых лапатках. Апроч таго, з аконных праёмаў прыбралі броўкі паўцыркульнага абрысу з бакавымі гарызантальнымі ўсёкамі (г. зв. — сірыйскага тыпу).
Унутраная прастора падзяляецца 6 масіўнымі апорнымі слупамі (унізе 8-гранныя, вышэй — 4-гранныя) на 3 нефы, бакавыя з якіх вузейшыя і завяршаюцца паўкруглымі эксэдрамі ў тоўшчы ўсходняй сцяны. Кампазіцыя плану характарызуецца рытмічным падзелам унутранай прасторы: шырокі прытвор, потым вузкі нартэкс, далей зноў шырокая малітоўная зала і, нарэшце, вузкая апсіда. Прытвор адмяжоўваецца ад малітоўнай залі 3 невысокімі аркамі, над якімі размяшчаюцца хоры, на якія ідзе лесвічны ход у тоўшчы заходняй сцяны. Па іх баках 2 маленькія крыжападобныя ў плане перакрытыя купальнымі скляпеннямі на ветразях келлі, адна з якіх (справа ад уваходу), паводле падання, прызначалася для Еўфрасінні Полацкай, другая — для яе сястры Еўпраксіі. Перакрыцці нефаў — цыліндрычныя скляпенні. Пад царквой скляпеністая крыпта.
Асаблівую гістарычна-мастацкую каштоўнасць маюць фрэскавыя роспісы XII ст. — унікальны твор манументальнага мастацтва сусветнай значнасці, якія па поўнасці захаванасці могуць быць параўнальныя хіба што з фрэскамі Спаса-Праабражэнскага сабора Мірожскага манастыра (каля 1140 г.). Роспісы яшчэ часткова знаходзяцца пад алейнымі запісамі, але нераскрытымі застаюцца менш чвэрці ад іх агульнай плошчы, што дазваляе скласці досыць дакладнае ўяўленне аб іх складзе і іконаграфічнай праграме і вызначыць большасць сюжэтаў. Старажытныя фрэскі таксама ўпрыгожвалі вонкавую паўднёвую сцяну (не збераглася).
У наш час праводзіцца рэстаўрацыя царквы, навуковым кіраўніком якой з’яўляецца Г. Лаўрэцкі. Лаўрэцкі выступае за захаванне выгляду будынка, які той набыў у XIX ст. У 2007 надбудаваны ўладамі Расійскай імперыі драўляны купал-цыбуліну дэмантавалі, а на яго паставілі новы, абшыты пад золата.
Спаса-Ефрасіньеўская царква з яе роспісамі прызнана гісторыка-культурнай каштоўнасцю Рэспублікі Беларусь вышэйшай катэгорыі У 2003 годзе Нацыянальным банкам РБ была адбітая манета, на рэверсе якой выяўлены храм.
У 1161 годзе на гэты храм Ефрасіння ахвяравала пазалочаны напрастольны крыж, што вядомы як Крыж Ефрасінні Полацкай, які ўтрымліваў часціны мошчаў шматлікіх святых і Жыватворчага Крыжа Хрыстова. Крыж быў зроблены тутэйшым майстрам-ювелірам Лазарам Богшам. Шасціканцовы крыж меў вышыню 51,8 см, даўжыню верхняга перакрыжавання — 14 см, ніжняга — 21 см. Аснова выканана з кіпарыса. Да яго пярэдняй і зваротнай паверхняў прымацавана 21 залатая пласціна культавага зместу з эмалевымі вобразамі малых памераў. На пласцінах 8 дарагіх камянёў. З усіх бакоў былі прымацаваны сярэбраныя пласціны, з іх захавалася 20, маецца жэмчуг. На пласцінах надпіс на старажытнаславянскай мове (на салунскім дыялекце Кірыла і Мяфодзія), вядомай як царкоўнаславянская, і на мясцовым дыялекце старажытнабеларускай мовы. Крыж быў аздоблены каштоўнымі камянямі, арнаментам; край пярэдняй боку крыжа апраўлены ніткай жэмчуга.
У XIII ст. крыж быў вывезены з Полацку, аднак зноўку вернуты ў манастыр у 1563 г. Пасля часовага заняцця Полацка маскоўскім войскам разам з цудоўным абразом «Маці Божая Эфеская-Карсунская» крыж забраў маскоўскі цар Аляксей Міхайлавіч у паход на Рыгу ў 1656—1667 гадах (крыж вярнулі ў манастыр у 1659 годзе, абраз вывезлі ў Маскву). Пасля чарговага вывязення ў 1841 г. Крыж Ефрасінні Полацкай быў зноў вернуты ў Спаса-Праабражэнскі сабор. У 1921 г. манастыр быў зачынены, крыж рэквізаваны, у 1928 г. перавезены ў Мінск, у 1929 — у Магілёў. У 1941 падчас Вялікай Айчыннай вайны Крыж Ефрасінні Полацкай бясследна знік і дагэтуль не знойдзены. У 1997 годзе брэсцкім ювелірам-эмальерам Мікалаем Кузьмічом была выраблена копія крыжа ў поўны памер. Новы крыж асвечаны і захоўваецца ў Спаса-Праабражэнскім саборы Спаса-Ефрасіньеўскага манастыра.
У 1580 годзе Спаса-Ефрасіньеўскі манастыр пасля вяртання Полацка Стэфанам Баторыям быў адданы езуітам. У 1654 вернуты ў праваслаўе. У 1667 годзе зноў трапіў да езуітаў, у якіх заставаўся да 1820 г.
У 1820 годзе расійскія ўлады не дазволілі больш езуітам дзейнічаць у Полацку, манастыр перайшоў у дзяржаўную ўласнасць. У 1832 г. манастыр быў перададзены духоўнаму ведамству і ў 1840 г. адноўлены. У 1840-х гадах старажытная мясцовасць была прылічана да разраду першакласных. У манастыры размясцілася Спаса-Еўфрасіннеўскае духоўнае вучылішча. У 1847 г. пры ігуменні Клаўдзіі (Шчыпаноўскай) была пабудавана Ефрасіннеўская трапезная царква. Зараз у гэтай невялікай царкве захоўваюцца вярыгі – металічныя манаскія ланцугі, якія па легендзе насіла на сабе Св. Ефрасіння.
У 1897 годзе пры ігуменні Яўгеніі (Гаваровіч), паводле праекту віцебскага архітэктара У. Ф. Коршыкава ў неавізантыйскім стылі была ўзведзена манументальная пяціглавая Крыжаўзвіжанская царква, што на дадзены момант з’яўляецца самай вялікай па памеры царквой манастыра. Дадзеная царква з’яўляецца гісторыка-культурнай каштоўнасцю Рэспублікі Беларусь другой катэгорыі. Зараз у царкве знаходзіцца вялікая святыня – мошчы Святой Ефрасінні Полацкай. Св. Ефрасіння памерла ў 1167 г. у час паломніцтва ў Ерусалім. Мошчы вялікай беларускай Святой доўгі час знаходзіліся ў Кіеве, а ў 1910 г. у рэшце рэшт былі вернуты ў Полацк. У той жа час для захавання мошчаў была створана каштоўная рака (саркафаг), якая знікла ў 20-я гады ХХ ст. Адноўленая рака была выраблена мастаком Мікалаем Кузьмічом (які аднавіў і Крыж Ефрасінні Полацкай) і асвечана 5 чэрвеня 2007 года. Пасля цэрамоніі асвячэння мітрапаліт Мінскі і Слуцкі Філарэт за вялікую дапамогу ў аднаўленні Крыжа і ракі для мошчаў Св. Ефрасіннні ўручыў прэзідэнту Беларусі Аляксандру Рыгоравічу Лукашэнку Ордэн Святога Уладзіміра І ступені.
па развіцці моладзевага
«Жамчужныя Каралі Святой Русі»
Полацкі Спаса-Еўфрасіннеўскі жаночы манастыр быў заснаваны якая прыняла манаства княгіняй Еўфрасінняй Полацкай ў 1125 годзе на правым беразе Палаты прыблізна ў 2 км на поўнач ад цэнтра старажытнага Полацкага.
Полацкая князёўна Прадслава – дачка віцебскага князя Святаслава Усяславіча. Пасля дасягнення паўналецця (12 гадоў) яна адмовілася ад дынастычнага шлюбу і пайшла ў манастыр. Пасля пасялілася ў келлі полацкага Сафійскага сабора, дзе ў храмавым скрыпторыі перапісвала, а магчыма, і перакладала кнігі, вяла актыўную міратворчую і асветніцкую дзейнасць.
У 1128-1156 гадах стараннасцю святой Еўфрасінні Полацкай быў узведзены каменны Спаса-Праабражэнскі храм – найлепшым чынам захаваўся помнік древнеполоцкого дойлідства. Спаса-Праабражэнская царква Полацкага Спаса-Еўфрасіннеўскага манастыра – адзіны ў Беларусі помнік XII стагоддзя, дзе амаль цалкам захавалася фрэскавы роспіс. Сцены Полацкага Спаскага храма распісаны выявамі святых і біблейскіх сюжэтаў у візантыйскім стылі. Яны і цяпер хвалююць сваёй адухоўленасцю і багатай гамай, які спалучае чырвоныя, карычневыя, сінія і жоўтыя колеру.
На хорах Спаскай царквы размешчаны дзве маленькія кельлі. Паўднёва-заходняя келия спрадвеку з’яўлялася месцам асаблівага шанавання, паколькі менавіта там малілася прападобная Еўфрасіння.
Менавіта ў гэты храм прападобная Еўфрасіння ў 1161 г. ахвяравала пазалочанай напрастольны крыж (Крыж Еўфрасінні Полацкай) з часціцамі мошчаў шматлікіх святых і Жыватворчага Крыжа Хрыстовага.
У XIII стагоддзі крыж быў вывезены з Полацку, аднак зноў вернуты ў манастыр Іванам Грозным у 1563 годзе пасьля паспяховай аблогі горада.
Крыж Ефрасінні Полацкай быў згублены ў гады Вялікай Айчыннай вайны і да гэтага часу не знойдзены. У 1997 годзе брэсцкім ювелірам-эмаліроўшчык Мікалаем Кузьмічом была выраблена поўнапамерная копія крыжа. Праца над узнаўленнем старажытнай рэліквіі заняла ў майстра 5 гадоў.
У 1580 годзе пасьля ўзяцця горада Стэфанам Баторыем Спаса-Еўфрасіннеўскі жаночы манастыр быў аддадзены езуітам. У 1654 годзе манастыру вернуты ў праваслаўе. Але ўжо ў 1667 году зноў трапіў у рукі езуітаў, у падпарадкаванні якіх заставаўся аж да 1820 года.
Галоўная святыня манастыра – Святыя мошчы Еўфрасінні Полацкай – захоўваюцца ў старажытным храме.
Першай новай пабудовай на тэрыторыі манастыра пасля вяртання яго ў праваслаўе стала Ефрасіннеўская трапезная царква, пабудаваная ў 1847 годзе. У 1897 годзе быў узведзены манументальны пятиглавый Крыжаўзвіжанскі сабор па праекце архітэктара В.Ф.Коршикова ў неовизантийском стылі. Зараз у саборы знаходзяцца дзве цудатворныя іконы Божай Маці – «Эфеская» (XVI стагоддзе) і «Красностокская» (XVII стагоддзе), а таксама іконы з часціцамі мошчаў угоднікаў Божых. Акрамя таго, у храме ўстаноўлены два каўчэга-машчавік і распяцце з часціцай Жыватворчага Дрэва Крыжа Гасподняга.
Сёння ў архітэктурны комплекс уваходзяць: Храм-пахавальня, Спаса-Праабражэнскі храм, Крыжа-Узвіжанскі сабор, Свята-Ефрасіннеўскі храм, Званіца, Капліца ў гонар ўсшэсця на пасад Імператара Мікалая II, Летні фантан і іншыя аб’екты.
Пры Полацкім Спаса-Еўфрасіннеўскім манастыры дзейнічаюць Нядзельная школа, некалькі майстэрняў: іканапісная, швейная, пераплетная. Працуюць манастырская і прыхадская бібліятэкі, экскурсійная служба.
Графічнае адраджэньне страчанай архітэктурнай спадчыны
Край:   Берасьцейскі   Віцебскі   Гарадзенскі   Гомельскі   Магілёўскі   Менскі   Па-за межамі РБ
Берасьцейскі край
Віцебскі край
Гомельскі край
Па-за межамі Беларусі
Гарадзенскі край
Магілёўскі край
Менскі край
Спаса-Праабражэнская царква
Магілеў, Магілёўскі край
Гісторыя і рэканструкцыя
Магiлеў. Графiчная рэканструкцыя Спаса-Праабражэнскай царквы Магілёўскага Спаскага манастыра. Выгляд на пачатак XXст.
Першапачаткова драўляная Спаская царква вядома з 1478 i месцiлася непадалёку ад рынка, на высокай надпойменнай тэрасе Дняпра. З канца 15 ст. пры царкве існавалі мужчынскі і жаночы манастыры. У 1588 г. пры манастыры зацверджана праваслаўнае брацтва, а ў 1600 г. адкрылася школа.
Брацтва праіснавала да 1618 г., калі царква была перададзена ўніятам, якія валодалі ёй да сярэдзіны 17ст. У гэты пэрыяд брацтва, школа і друкарня дзейнічалі пры царкве Ўваходу Гасподняга ў Ерусалім. Згодна з умовамi Збораўскай дамовы 1649 г., манастыр ізноў стаў праваслаўным. Пры ім дзейнiчала япіскапская катэдра і дом, дзе жылі архірэі. У 1659 г. пабудавана новая драўляная царква, якая згарэла ў 1708г.
Падчас мацнейшага пажару Магілёва ў 1708 г., што ахапіў увесь горад, калі мэталёвыя лісты з купалоў «лёталі ў паветры, як ластаўкі», згарэла і Спаская царква. На яе месцы паставілі часовы, скалочаны з дошак храм на падпорках, які хістаўся ад ветру. У 1740 г. урачыста быў закладзены мураваны сабор, на будаўніцтва якога расейскі ўрад вылучыў у 1737 г. 1000 залатых рублёў. Будаўніцтвам яго кіравалі паслядоўна магілеўскія епіскапы Іосіф і Геранім Валчанскія. Апошняга пахавалі ў 1754 г. у алтары яшчэ не завершанага храма.
У 1755 г. у Магілёў з Кіева пераведзены вядомы праваслаўны архіепіскап Георгі Каніскі. Ён пачаў актыўную дзейнасць па завяршэнню сабора Спаскага манастыра, а таксама семінарыі, кансісторыі, архірэйскага дома і жылых манастырскіх карпусоў. Разам яны стваралі значны па памерах архітэктурны комплекс, які адбудоўваўся і пашыраўся аж да сярэдзіны XIX ст.
Па нататках ігумена Спаскага манастыра Арэста вядома, што з 1755 па 1762 г. будаўніцтвам царквы кіраваў і завяршыў яго немец Глоб ці Глобіца, якому ён прыпісвае таксама ўзвядзенне архірэйскага дома і семінарыі. Пад недакладным прозвішчам меўся на ўвазе вядомы архітэктар, майстар віленскага барока Іаган Хрыстафор Глаўбіц, пратэстант па веравызнанню, кіраўнік евангельскай абшчыны ў Вільні. Цікава, што да яго творчай спадчыны належаць культавыя збудаванні розных канфесій. Новая царква была катэдральным саборам Магілёва да 1802 г.
Па абмерах, што захоўваюцца ў філіяле Інстытута археалогіі Акадэміі навук Расеі ў Санкт-Пецярбургу, Спаскі сабор меў своеасаблівую трохннававую крыжова-купальную аб’ёмна-прасторавую кампазіцыю з планам у выглядзе лацінскага крыжа і дзвюхвежавым галоўным фасадам. Усе навы былі роўнай вышыні і накрыты адзіным двухсхільным дахам, таму звонку будынак выглядаў як аднанававы.
Цікава таксама форма трансепта. Ён не адпавядаў па шырыні падкупальнаму квадрату, як звычайна, а плоскімі рызалітамі з трохкутнымі франтонамі двухсхільных дахаў прасціраўся ўздоўж алтарнай часткі да невялікай паўкруглай апсіды. Неардынарным было і вырашэнне вянчаючых мас сяродкрыжжа. Высокі светлавы барабан прарэзваў дах і завяршаўся паўсферычным купалам, асветленым люкарнямі і ліхтарыкам з галоўкай наверсе. Такія ж галоўкі мелі вытанчаныя ажурныя вежачкі, размешчаныя абапал барабана купала па дыяганалях падкупальнага квадрата, у выніку чаго стваралася пяціглаўе, кананічнае для расейскага праваслаўя. Падобнае вырашэнне набылі вянчаючыя масы Андрэеўскай царквы ў Кіеве, пабудаванай у 1747-1753 гг. архітэктарам В.В.Растрэлі. Аднак на гэтым падабенства заканчваецца. У Андрэеўскай царкве пяціглаўе з’яўляецца цэнтрам і дамінантай кампазіцыі. У магілёўскім Спаскім саборы яно адыгрывае хутчэй дэкаратыўную і сімвалічную ролю як даніна праваслаўнай традыцыі.
Асноўнае значэнне, як гэта ўласціва архітэктуры беларускага барока, нададзена галоўнаму фасаду, які вырашаны як самастойны дзвюхвежавы аб’ём. Ён меў шмат’ярусную будову. Ніжні ярус адпавядаў вышыні наваў. Верхнія чацверыкі вежаў тэлескапічна скарачаліся па памерах. Паміж імі размяшчаўся «карункавы» атыкавы франтон.
Пластычнай распрацоўцы фасада ў пэўнай ступені ўласцівы рысы віленскага барока, што выявілася ў вертыкалізме прапорцый стройных спараных пілястраў і праёмаў. У параўнанні з даволі стрыманымі фасадамі Спаскага сабора арганізацыя яго інтэр’ера вылучалася надзвычайнай дынамікай, нетрадыцыйнай для праваслаўных храмаў.
Роўная вышыня наваў, перакрытых скляпеннямі з распалубкамі, і невялікае сячэнне слупоў, раскрапаваных пілястрамі, рабілі ўваходную частку храма падобнай да залы. Яе прастору перад алтаром раптоўна прарываў высокі барабан купала, магутны і ўзнёслы, як харал. Можна ўявіць, якім багаццем светлаценевых эфектаў уражвала прыхажан чатырох’яруснае асвятленне падкупальнай прасторы!
Дэкаратыўнаму афармленню інтэр’ера былі ўласцівы рысы стылю ракако. Храм упрыгожвалі драўляныя пасярэбраныя кіёты каля слупоў, катэдра, двух’ярусны іканастас, падобны да каталіцкага алтара, пакрытыя пазалочанай накладной разьбой вытанчанага малюнка. І ў гэтым храме знаходзіліся каштоўныя абразы і шаты магілеўскіх майстроў А.Пігарэвіча і П.Сліжыка.
Спаса-Праабражэнскі сабор, які размяшчаўся ў Спаскім завулку, крыху воддаль ад Ветранай вуліцы, адкуль шырока адкрываўся ў бок Дняпра і сваім вытанчаным сілуэтам са шматлікімі вярхамі ўзбагачаў панараму горада. Нязначна пашкоджаны храм зафiксаваны на шматлiкiх нямецкiх фота (Фотагiсторыя Магiлёва (mogilev-history.blogspot.com) з архiву Давід Алег Лісоўскі) часоў акупацыi у Другую сусветную, але ўжо ў пачатку 1944г. (у лютым-скакавiку) цалкам зруйнаваны яшчэ перад вызваленнем Магiлёва.
Да нашага часу захаваўся корпус, які тарцовым фасадам выходзіў на вул. Ветраную (Ленінскую), і адна частка 1-павярховага крыла. Помнік рэспубліканскага значэння. Былы манастырскі корпус складаўся з двухпавярховай часткі, дзе размяшчалася кансысторыя, і аднапавярховага крыла, дзе размяшчаліся кельлі і гаспадарчыя памяшканьні. Раней Г-падобны ў пляне манастырскі корпус разам з агароджай атачаў усю тэрыторыю манастыра, утвараючы трапэцападобны ўнутраны дворык. Да манастырскага корпусу прылягалі гандлёвыя рады з арачнымі ўваходамі.
Старыя фотаздымкі, выявы, пляны
Графiчныя рэканструкцыi зроблены на падставе захаваўшыхся архiўных дакументаў (абмерныя чарцяжы, планы, схемы, праекцыi ў супастаўленнi з захаваўшымiся старымi фотаздымкамi i iншымi выявамi (малюнкамi Томаша Макоўскага, Юзафа Пешкi, Напалеона Орды i iнш.).
Характэрныя прыклады нашаей архітэктуры можна знайсьці у старых выданьнях — А. Г. Киркор. «Живописная Россия» Том 3, часть 1 и 2, 1882; «Россия. Полное географическое описание» Т. 9 «Верхнее Поднепровье и Белоруссия», 1905; «Беларусы ў фотаздымках» І. Сербаў, 1911.
Дадатковая iнфармацыя — паводле апiсанняў даследчыкаў (гл. падзел Аб праекце).
Спаса-Праабражэнская царква (Полацк)
Спаса–Праабражэнская царква або Спаса-Ефрасіннеўская царква — праваслаўнае сакральнае збудаванне ў Полацку, узведзенае ў XII ст. і часткова перабудаванае ў XVII—XIX стст. (змянілася канструкцыя даху і форма купала). Аб’ект Дзяржаўнага спісу гістарычна-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь. Знаходзіцца ў цэнтры комплексу Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра.
Беларусь
Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 210Г000621 шыфр 210Г000621