Что такое мастацкія сродкі
Сродкі мастацкай выразнасці: прыклады ў літаратуры
Асаблівая выразнасць мовы
Тут добра працуе любы сродак мастацкай выразнасці, у літаратуры, напрыклад, вядомыя метафара, Гукапіс, гіпербала, увасабленне і многія іншыя. Неабходна авалодаць адмысловымі прыёмамі і спосабамі ў спалучэннях як гукаў у словах, так і фразеалагізмаў.
Велізарную ролю гуляюць лексіка, фразеалогія, граматычны лад і фанетычныя асаблівасці. Кожнае сродак мастацкай выразнасці ў літаратуры працуе на ўсіх узроўнях валодання мовай.
фанетыка
Практычна ўсе паэты срэбнага стагоддзя карысталіся звукописью. Выдатныя радкі пакінулі Лермантаў, Пушкін, Боратынский. Сімвалісты ж навучыліся выклікаць і слыхавыя, і глядзельныя, нават нюхальныя, смакавыя, датыкальныя прадстаўлення, каб пасунуць ўяўленне чытача да перажывання пэўных пачуццяў і эмоцый.
Лексіка і фразеалогія
Акрамя сцежкай, ёсць простыя і дзейсныя сродкі мастацкай выразнасці. прыклады:
Апошні пункт ўключае ў сябе і арго, і прафесійны жаргон, і нават лексіку, ня прынятую ў прыстойнага грамадстве. Антонімы часам бываюць больш дзейснай, чым любыя эпітэты: Які ты чысты! — маляню, выкупацца ў лужыне. Сінонімы ўзмацняюць маляўнічасць і дакладнасць маўлення. Фразеалагізмы радуюць тым, што адрасат чуе знаёмае і хутчэй ідзе на кантакт. Дадзеныя моўныя з’явы не прамое сродак мастацкай выразнасці. Прыклады, хутчэй, неспециальные, прыдатныя для нейкага канкрэтнага дзейства або тэксту, але здольныя істотна дабавіць яркасці ў малюнак і ў ўздзеянне на адрасата. Прыгажосць і жвавасць прамовы цалкам залежаць ад таго, якія сродкі стварэння мастацкай выразнасці выкарыстаны ў ёй.
Эпітэт і параўнанне
Метафара і увасабленне
Метанімія, сінекдаха і Сінекдаха
Метанімія, сінекдаха дапаўняе сродкі мастацкай выразнасці мовы, з ёю дадаецца яснасці, дакладнасці, вобразнасці, нагляднасці і, як ні адзін эпітэт, лаканізм. Нездарма ёю карыстаюцца і літаратары, і публіцысты, якую яна сама напоўнена гутарковая гаворка усіх слаёў грамадства.
Перыфразу, або перыфразу
Перыфразу недазваляльныя толькі ў дзелавым і афіцыйным стылі, у астатніх жа сустракаюцца колькі заўгодна. У гутарцы часцей за ўсё суседнічае з іроніяй, зліваючы разам два гэтых сродкі мастацкай выразнасці. Руская мова ўзбагачаецца ад зліцця розных тропаў.
Гіпербала і літота
Думкам надаецца незвычайная форма, яркая эмацыйная афарбоўка, пераканаўчасць ацэнкі. Асабліва добра дапамагаюць ствараць камічныя вобразы. Выкарыстоўваюцца ў публіцыстыцы як найважнейшая сродак мастацкай выразнасці. У літаратуры без гэтых сцежкай таксама не абыйсціся: рэдкая птушка ў Гогаля даляціць усяго толькі да сярэдзіны Дняпра; маленечкія кароўкі у Крылова і падобнага шмат практычна ў кожным творы любога аўтара.
Іронія і сарказм
Неспециальные сродкі моўнай лексікі
Надаць прамовы найтонкія эмацыйныя адценні і экспрэсію дапамагаюць сінонімы. Напрыклад, можна спажыць слова «імчацца» замест «бегчы» для большай выразнай сілы. І не толькі для яе:
Трэба адзначыць, што такія ня асноўныя сродкі мастацкай выразнасці, як сінонімы, антонімы, Жанры мастацкай літаратуры і амонімы, у афіцыйным і дзелавым стылях не выкарыстоўваюцца.
фразеалагізмы
Асноўныя мастацкія прыёмы. Мастацкія прыёмы ў вершы
Акрамя таго, чытача трэба завабліваць і прыцягваць. Для гэтага выкарыстоўваюцца розныя прыёмы, якія надаюць асаблівую цікавасць апавяданню і некаторую таямніцу, якую патрабуецца разгадаць. Мастацкія сродкі называюць па-іншаму сцежкамі. Гэта не толькі неад’емныя элементы агульнай карціны свету, але і аўтарская ацэнка, фон і агульны тон творы, а таксама многае іншае, пра што мы, чытаючы чарговае тварэнне, часам нават не задумваемся.
эпітэт
Так, напрыклад, для апісання вачэй можна прапанаваць наступныя словы: жывыя, карыя, бяздонныя, вялікія, нафарбаваныя, хітрыя. Паспрабуем падзяліць гэтыя прыметнікі на дзве групы, а менавіта: аб’ектыўныя (натуральныя) ўласцівасці і суб’ектыўная (дадатковая) характарыстыка. Мы ўбачым, што такія словы, як «вялікія», «карыя» і «нафарбаваныя» перадаюць сваім значэннем толькі тое, што здольны ўбачыць любы, паколькі яно ляжыць на паверхні. Для таго каб мы маглі сабе ўявіць знешнасць таго ці іншага героя, падобныя вызначэння вельмі важныя. Аднак пра яго ўнутранай сутнасці, характары лепш за ўсё нам распавядуць менавіта «бяздонныя», «жывыя», «хітрыя» вочы. Мы пачынаем здагадвацца, што перад намі знаходзіцца незвычайны чалавек, схільны да розных выдумкай, які мае жывую, рухомую душу. Менавіта ў гэтым і заключаецца асноўная ўласцівасць эпітэтаў: паказваць на тыя рысы, якія схаваныя ад нас пры першасным аглядзе.
метафара
параўнанне
антытэза
Такі сцежак, як антытэза, мае дзве разнавіднасці: яна можа быць вузкай (у межах аднаго абзаца ці прапановы) і разгорнутай (змешчанай на некалькіх раздзелах або старонках). Дадзены прыём часта выкарыстоўваецца ў творах рускай класікі ў тым выпадку, калі патрабуецца параўнаць двух герояў. Напрыклад, Аляксандр Сяргеевіч Пушкін у сваёй аповесці «Капітанская дачка» параўноўвае Пугачова і Грынёва, а крыху пазней Мікалай Васільевіч Гогаль створыць партрэты знакамітых братоў, Андрыя і Астапа, таксама заснаваныя на антытэзу. Мастацкія прыёмы ў рамане «Абломаў» таксама ўключаюць і гэты сцежак.
гіпербала
інверсія
Працягнем апісваць мастацкія прыёмы ў творах. Інверсія, як няцяжка здагадацца, служыць для надання твору дадатковай эмацыйнасці. Яе часцей за ўсё можна назіраць у паэзіі, аднак нярэдка дадзены сцежак выкарыстоўвае і проза. Можна сказаць: «Гэтая дзяўчына была прыгажэй іншых». А можна выгукнуць: «Дзяўчына гэтая прыгажэй іншых была!» Адразу ж узнікае і запал, і экспрэсія, і шмат іншага, што можна заўважыць пры супастаўленні двух выказванняў.
іронія
сарказм
увасабленне
аксюмарон
Іншыя мастацкія прыёмы
Часцей за ўсё дадзены сцежак выкарыстоўваецца разам з іншым, званым «шэрагі аднародных членаў». Гэта той выпадак, калі цяжка ўявіць адно без другога.
Аднак гэта яшчэ не ўсе мастацкія прыёмы і сродкі. Адзначым і рытарычныя пытанні. Яны не патрабуюць адказу, але пры гэтым прымушаюць чытачоў задумацца. Мабыць, усім вядомыя самыя знакамітыя з іх: «Хто вінаваты?» і што рабіць?».
Гэта толькі асноўныя мастацкія прыёмы. Акрамя іх, можна вылучыць Парцэляцыя (падзел прапановы), Сінекдаха (калі адзінае лік выкарыстоўваецца замест множнага), анафары (падобнае пачатак прапаноў), эпифору (паўтор іх концовок), літота (пераменшвання) і гіпербалу (наадварот, перабольшанне), перыфразу (калі некаторы слова замяняецца яго кароткім апісаннем. Усе гэтыя сродкі можна выкарыстоўваць як у паэзіі, так і ў прозе. Мастацкія прыёмы ў вершы і, напрыклад, аповедзе, нічым прынцыпова не адрозніваюцца.
Мастацкія сродкі
Мастацкія сродкі ўласцівы і гутарковай мовы, але ў літаратурнай творчасці яны асабліва распаўсюджаныя, бо дапамагаюць пісьменніку надаваць апісваным з’явам індывідуальныя рысы, ацэньваць іх.
Сцежкі, як мастацкія сродкі, выкарыстоўваюцца ў прамовы пісьменніка для адукацыі новых спалучэнняў слоў з новым значэннем. З іх дапамогай размова набывае іншыя сэнсавыя адценні, перадаецца адзнака аўтарам апісваных з’яваў.
Сцежкі бываюць двух відаў: складаныя і найпростыя.
Эпітэт служыць для характарыстыкі, вызначэння і тлумачэння якога-небудзь ўласцівасці прадмета або з’явы. Гэта адбываецца толькі ў тым выпадку, калі ён спалучаецца з вызначаным словам. На яго эпітэт і пераносіць свае прыкметы. Напрыклад: сярэбраныя лыжкі, шаўковыя валасы.
Прэваліраваньне ў творчасці тых ці іншых сродкаў мовы стварае асаблівасці мастацкага стылю пісьменніка. Таксама стыль аўтара можа заключацца ў паўтарэнні ідэй, якія адлюстроўваюць ўспрыманне ім свету, у самім змесце творы, у пэўным крузе сюжэтаў і характараў, якія адлюстро ім часцей за ўсё.
Акрамя таго, пад стылем разумеюць асаблівасці не аднаго аўтара, а некалькіх. У творчасці кожнага з іх паўтараюцца (і адначасова аб’ядноўваюць іх) наступныя рысы: падобнае разуменне жыцця, аднолькавыя ідэі твораў, выкарыстанне ідэнтычных мастацкіх сродкаў.
Мастацкія стылі, у якія групуюцца пісьменнікі па пералічаных вышэй прыкметах, прынята называць літаратурнымі плынямі (сімвалізм, футурызм, сентыменталізм, акмэізм і іншыя).
Роля мастацкіх сродкаў у творы
Спецыяльныя мастацкія сродкі
Эпітэт
Эпітэт — гэтае вобразнае азначэнне, якое адзначае істотную для дадзенага кантэксту рысу ў адлюстраванай з’яве. Эпітэт дае дадатковую мастацкую характарыстыку камусьці ці чамусьці: самотны ясень, гуллівая крынічка. Ад простага азначэння эпітэт адрозніваецца мастацкай выразнасцю і вобразнасцю. У аснове эпітэта ляжыць стоенае параўнанне.
Да эпітэтаў адносяцца ўсё «прыгожыя» азначэнні, якія часцей за ўсё выражаюцца прыметнікамі: сівая смуга, лімоннае святло,
Эпітэты могуць таксама выражацца:
— назоўнікамі, якія выступаюць у якасці прыдаткаў або выказнікаў, якія даюць вобразную характарыстыку прадмету: чараўніца-зіма.
Паэт — гэта ліра, а не толькі нянька сваёй душы.
— прыслоўямі, якія выступаюць у ролі акалічнасцяў:
Лісце было напружана выцягнута на ветры.
— дзеепрыслоўямі: хвалі пранесліся грукаючы ;
— займеннікамі, якія выражаюць найвышэйшую ступень таго або іншага стану чалавечай душы:
Ўзляталі кветкі агнявыя,
Ды каб вы бачылі, якія!
— дзеепрыметнікамі і дзеепрыметнымі зваротамі:
Стаю, знявераны, з пустой душою.
Метафарычны эпітэт — вобразнае азначэнне, якое пераносіць на адзін прадмет уласцівасці іншага прадмета: санлівы вечар.
З генетычнага пункту погляду эпітэты дзеляцца на
— агульнамоўныя (труннае маўчанне, свінцовыя хвалі),
— індывідуальна-аўтарскія (кучаравы змрок)
— народна-паэтычныя (сталыя) — чырвонае сонца, ясны месяц.
Роля эпітэтаў у тэксце
Усе эпітэты як яркія азначэнні накіраваны на ўзмацненне выразнасці вобразаў адлюстраваных прадметаў або з’яў, на вылучэнне іх найбольш істотных прыкмет.
Апроч гэтага, эпітэты могуць:
— узмацняць, падкрэсліваць якія-небудзь характэрныя прыкметы прадметаў:
— удакладняць адметныя прыкметы прадмета (форму, колер, велічыню, якасць):
— ствараць кантрастныя па сэнсе спалучэнні слоў і служыць асновай стварэння аксюмарана: убогая раскоша, бліскучы цень;
— перадаваць адносіны аўтара да вобраза, выяўляць аўтарскую ацэнку і аўтарскае ўспрыманне з’явы.
Параўнанне
Параўнанне — гэта выяўленчы прыём, заснаваны на супастаўленні адной з’явы або паняцця з іншым. Гэта слова ці выраз, які супастаўляецца з іншым для большай выразнасці вобраза.
У адрозненне ад метафары параўнанне заўсёды мае два члены: у ім называюцца абодва супастаўляемыя прадметы (з’явы, прыкметы, дзеянні).
— формай творнага склону назоўнікаў:
Салаўём залётным шчасце праляцела.
— формай ступені параўнання прыметніка або прыслоўя:
Гэтыя вочы зелянейшыя за мора.
— параўнальнымі зваротамі са злучнікамі як, нібы, быццам, як быццам і інш.:
Як драпежны звер, у пакорлівы прыстанак урываецца штыкамі пераможца…
— пры дапамозе слоў падобны на, гэта:
Падобны твае вочкі;
Вочы твае – гэта неба прамень.
— пры дапамозе параўнальных даданых сказаў:
Закруцілася лістота залатая,
Нібы матылькоў вясенніх зграя
З захапленнем круціць па узгорку.
Параўнанні могуць быць прамымі і адмоўнымі. Адмоўныя параўнанні асабліва характэрны для вуснай народнай паэзіі і могуць служыць спосабам стылізацыі тэксту:
То душа мая стогне ад болю.
Параўнанне можа ўяўляць сабою і некалькі сказаў, звязаных па сэнсе і граматычна. Такіх параўнанняў дзве разнавіднасці:
1) разгорнутае параўнанне-вобраз, у якім асноўнае, зыходнае параўнанне канкрэтызуецца шэрагам іншых: Зоркі выйшлі на неба. Тысячамі цікаўных вачэй яны накіраваліся да зямлі, тысячамі светлячкоў запалілі ноч.
2) Разгорнуты паралелізм (другая частка такіх параўнанняў звычайна пачынаецца словам так): Царква здрыганулася. Так уздрыгвае закрануты знянацку чалавек, так лань трапяткая зрываецца з месца, яшчэ нават не зразумеўшы, што адбылося, але ўжо адчуўшы небяспеку.
Роля параўнанняў у тэксце
Параўнанні, як і эпітэты, выкарыстоўваюцца ў тэксце з мэтай узмацнення яго маляўнічасці і вобразнасці, стварэння больш яркіх, выразных вобразаў і вылучэння, падкрэслівання якія-небудзь істотных прыкмет адлюстроўваемых прадметаў або з’яў, а таксама з мэтай выражэння аўтарскіх ацэнак і эмоцый.
Надаюць тэксту вобразнасць, эмацыянальнасць, выразнасць, робяць адцягненыя паняцці «бачнымі» і канкрэтнымі, з’яўляюцца сродкам характарыстыкі прадмета (асобы).
Параўнанні з’яўляюцца сродкам, здольным перадаваць псіхалагічны стан чалавека, даваць дадатную або адмоўную характарыстыку асобе, прадмету
Параўнанні як сродкі моўнай выразнасці могуць выкарыстоўвацца не толькі ў мастацкіх тэкстах, але і ў публіцыстычных, гутарковых, навуковых.
Метафара
Метафара — гэта перанясенне ўласцівасцей аднаго прадмета ці з’явы на іншы. У метафары, у адрозненне ад параўнання, няма слоў “як”, “як быццам”, “быццам”, але яны маюцца на ўвазе. Лес рук, каменнае сэрца, праца кіпіць.
У адрозненне ад параўнання, у якім прыводзіцца і тое, што параўноўваецца, і то, з чым параўноўваецца, метафара ўтрымоўвае толькі другое, што стварае кампактнасць і вобразнасць ужывання слова.
У аснову метафары можа быць пакладзена падабенства прадметаў па форме, колеру, аб’ёму, прызначэнні, адчуваннях і інш.: вадаспад зорак, лавіна лістоў, сцяна агню, бездань гора, жамчужына паэзіі, іскра кахання і інш.
Усе метафары дзеляцца на дзве групы:
1) агульнамоўныя («сцёртыя»): залатыя рукі, бура ў шклянцы вады, горы звярнуць, струны душы, каханне згасла;
2) мастацкія (індывідуальна-аўтарскія, паэтычныя):
Пустых нябёсаў празрыстае шкло.
Роля метафар у тэксце
Метафара з’яўляецца адным з самых яркіх і моцных сродкаў стварэння выразнасці і вобразнасці тэксту.
Праз іх аўтар тэксту не толькі ўзмацняе зрокавасць і нагляднасць таго, што адлюстроўвае, але і перадае непаўторнасць, індывідуальнасць прадметаў або з’яў, выяўляючы пры гэтым глыбіню і характар уласнага асацыятыўна-вобразнага мыслення, бачанне свету, меру таленту аўтара. Метафары служаць важным сродкам выражэння аўтарскіх ацэнак і эмоцый, аўтарскіх характарыстык прадметаў і з’яў.
Разгорнутая метафара — метафара, прадстаўленая якімсьці тэкстам (напрыклад, вершам) або яго ўрыўкам.
Апроч мастацкага і публіцыстычнага стыляў, метафары характэрны для гутарковага і нават навуковага стылю («азонавая дзірка», «электроннае воблака» і інш.).
Адухаўленне
Адухаўленне — гэта разнавіднасць метафары, заснаваная на пераносе прыкмет жывой істоты на з’явы прыроды, прадметы і паняцці.
Душа спявае, рака вурчыць.
Роля адухаўленняў у тэксце
Адухаўленні служаць для стварэння яркіх, выразных і вобразных карцін чаго-небудзь, узмацнення перадаваемых думак і пачуццяў.
Адухаўленне як сродак выразнасці выкарыстоўваецца не толькі ў мастацкім стылі, але і ў публіцыстычным і навуковым (рэнтген паказвае, прыбор гаворыць, паветра лечыць).
Увасабленне
Увасабленнем называецца набыццё нежывымі прадметамі чалавечых пачуццяў, думак, учынкаў, маўлення. Апісваемы прадмет можа знешне прыпадабняцца да чалавека, неадушаўлёным прадметам прыпісваюцца дзеянні, якія даступны толькі людзям:
З веснічкаў выйшаў…
Да мяне па добрай волі, само, крочыць сонца ў полі!
Увасабленне называюць персаніфікацыяй, калі адбываецца поўнае прыпадабненне неадушаўлёнага прадмета чалавеку, і ён выступае ў творы жывой асобай.
Існуе і адваротны троп – антыперсаніфікацыя – набыццё чалавекам статусу неадушаўлёнага прадмета, прыпадабненне чалавека да рэчы.
Метанімія
Метанімія — гэта перанос назвы з аднаго прадмета на іншы на аснове іх сумежнасці. Сумежнасць можа быць праявай сувязі:
— паміж назвай посуду і яго напаўненнем:
— паміж аўтарам і творам:
Лаяў Гамера, але чытаў Адама Сміта;
— паміж дзеяннем і прыладай дзеяння або вынікам:
У ліцэі ў гэтым годзе добры набор.
— паміж прадметам і матэрыялам, з якога зроблены прадмет:
— паміж месцам і людзьмі, змешчанымі ў гэтым месцы:
Роля метаніміі ў тэксце
Метанімія, нараўне з метафарай, ставіцца да ліку найважнейшых і найбольш ужывальных сродкаў мовы. Выкарыстанне метаніміі дазваляе зрабіць думку больш яркай, лаканічнай, выразнай, надае адлюстроўваемай з’яве ці вобразу прадметную нагляднасць.
Гэты сродак мастацкай выразнасці дазваляе сцісла сфармуляваць думку, «зэканоміць словы», зрабіць гутарку інтымнай, зразумелай толькі сваім: Мы не бачыліся з бульбы (г.зн. з тых часоў, калі былі на ўборцы бульбы ўсёй групай); Як ваш жывот? (траціцца дзеяслоў хварэць).
Метанімію трэба ўмець адрозніваць ад метафары. Справа ў тым, што метафару лёгка перарабіць у параўнанне, досыць падставіць параўнальны злучнік як, накшталт, падобна, нібы. Напрыклад, вербы плачуць над ракой — вербы схіліліся над ракой, нібы плачуць. Метанімія такой трансфармацыі не дапушчае.
Метанімія асабліва шырока выкарыстоўваецца ў тэкстах мастацкага, публіцыстычнага і гутарковага стыляў.
Сінекдаха
Сінекдаха — гэта разнавіднасць метаніміі, заснаваная на перанясенні значэння з адной з’явы на іншую па прыкмеце колькасных узаемаадносін паміж імі. Яна заключаецца ва ўжыванні часткі замест цэлага, прыватнага замест агульнага, і наадварот: Еўропа нам не ўказ!; Музыка ўжо грукатаць стамілася (ясна, што гаворка ідзе аб музыках у другім прыкладзе, а ў першым аб аўтарытэтных людзях).
Часцей за ўсё перанос адбываецца:
— з меншага на большае
— з часткі на цэлае
Роля сінекдахі у тэксце
Сінекдаха ўзмацняе выразнасць і экспрэсіўнасць тэкста.
Апроч мастацкага стылю, сінекдаха можа выкарыстоўвацца ў гутарковым стылі (з’ясі лыжачку, ён у гэтай справе галава), у публіцыстычным (Крэмль — у значэнні «улада», Масква — у значэнні «урад»), у навуковым.
Перыфраза
Перыфраза — гэты апісальны выраз, ужыты замест таго або іншага слова. Ужыванне перыфразы дазваляе аўтару вылучыць у прадмеце адну, галоўную для яго прыкмету, а астатнія адсоўваюцца на другі план.
«Як пажывае наша медыцынскае свяціла?» — іранічна пытае герой аб кімсьці, сумняваючыся ў прафесійных якасцях знаёмага Эскулапа (зноў перыфраза!). Мы гаворым: «Горад на Няве», а маем на ўвазе Санкт-Пецярбург, а калі «браты нашы меншыя»- размова, вядома, аб жывёлах, аб сабаках.
Спрыяюць выразнасці мовы; з’яўляюцца сродкам сувязі сказаў у тэксце; з’яўляюцца сродкам выражэння аўтарскай пазіцыі. Выкарыстоўваецца для ўпрыгожвання мовы, замены паўтору.
Роля перыфраз у тэксце
— вылучыць і падкрэсліць найбольш істотныя прыкметы вобраза;
— пазбегнуць неапраўданай таўталогіі;
— ярчэй і паўней выказаць аўтарскую ацэнку адлюстроўваемаму.
Перыфразы (асабліва разгорнутыя) таксама дазваляюць надаваць тэксту ўрачыстае, узнёслае, патэтычнае гучанне:
Цвярдыня паўночных мораў,
Вянок айчыны праваслаўнай!
Эўфемізм
Эўфемізм — разнавіднасць перыфразы. Эўфемізмы замяняюць словы, ужыванне якіх гаворачаму па нейкіх прычынах уяўляецца непажаданым.
Памерці – аддаць Богу душу, напіцца – перабраць лішняга.
Выкарыстанне перыфраз характэрна для ўсіх моўных стыляў, за выключэннем афіцыйна-дзелавога.
Гіпербала
Гіпербала (перабольшанне) — гэты вобразны выраз, якое змяшчае празмернае перабольшанне пэўнай прыкметы (памера, сілы, прыгажосці) прадмета, з’явы, дзеяння:
Рэдкая птушка даляціць да сярэдзіны Дняпра.
Надае выказванню выразнасць; у фальклоры служыць сродкам стварэння мастацкага вобраза.
Літота
Літота (у пёр. з греч. — дробязь, умеранасць) — гэты вобразны выраз, якое змяшчае празмернае пераменшванне якой-небудзь прыкметы прадмета, з’явы, дзеяння:
«Жыву на капейкі!» — выкарыстае хтосьці літоту, каб паказаць, які ён бедны.
У паўсядзённай размове мы выкарыстоўваем гіпербалы-фразеалагізмы або фразеалагізмы-літоты: задушыць у абдымках, спалохацца да смерці, мора па калена, кот наплакаў, рукой падаць.
З’яўляецца (як і гіпербала) сродкам ідэйна-эмацыянальнай ацэнкі прадмета маўлення
Роля гіпербалы і літоты ў тэксце
Выкарыстанне гіпербалы і літоты дазваляе аўтарам тэкстаў рэзка ўзмацняць выразнасць адлюстроўваемага, надаваць думкам незвычайную форму і яркую эмацыйную афарбоўку, ацэнкавасць, эмацыйную пераканаўчасць.
Гіпербала і літота могуць таксама выкарыстоўвацца як сродак стварэння камічных вобразаў.
Апроч мастацкіх тэкстаў, гіпербала і літота шырока выкарыстоўваюцца ў публіцыстыцы і гутарковай мове.
Антыфразіс
Антыфразіс — ужыванне слова або выраза, які нясе ў сабе ацэнку, процілеглую той, якая вынікае з кантэксту. Антыфразіс мае дзве разнавіднасці: іронію і мейозіс.
Іронія
Іронія (у пер. з грэч. — прытворства) — гэтае ўжыванне слова або выказвання ў сэнсе, процілеглым прамому. Іронія ўяўляе сабою від іншасказання, пры якім за знешне станоўчай адзнакай хаваецца насмешка:
Адкуль, разумная, цягнешся ты, галава?
(У гэтым звароце да асла (знаку дурасці) азначэнне «разумная» набывае процілеглы сэнс).
Для ўзмацнення выразнасці іранічнага ўжывання слова і ўвядзення яго ў тэкст могуць быць выкарыстаны графічныя сродкі: двукоссі, дужкі (такія сродкі часцей выкарыстоўваюцца ў публіцыстычных тэкстах).
Разнавіднасцю іроніі і яе вышэйшай праявай з’яўляецца сарказм — злая іронія, з’едлівая насмешка:
За ўсё, за ўсё цябе дзякую я:
За таемныя пакуты сэрца,
За горыч слёз, атруту пацалункаў,
За помсту ворагаў і паклёп сяброў.
Мейозіс — прыніжэнне ацэнкі з’явы з мэтай павышэння яе значэння ў кантэксце: Мне сорамна, што паперка ад цукеркі паяўляецца на тратуары пастаянна.(Аўтар паказвае, што лірычнаму герою неабыякавы парадак на вуліцы, а, значыць, ён чалавек акуратны. Але ж не магла адна паперка выклікаць такі сорам.)
Роля іроніі ў тэксце
Іронія выкарыстоўваецца для стварэння ў тэксце камічнага эфекту і выражэння аўтарскіх ацэнак і эмоцый.
Іронія выкарыстоўваецца ў тэкстах мастацкага, публіцыстычнага і гутарковага стыляў.
Гратэск
Гратэск — мастацкі прыём, які падкрэслівае скажэнне або змяшчэнне норм рэчаіснасці; заснаваны на спалучэнні кантрастаў: рэальнага і фантастычнага, трагічнага і камічнага, сарказму і бяскрыўднага гумару.
Гратэскавыя выявы адрозніваюцца рэзкай карыкатурнасцю, перабольшаннем, кантрастнасцю, яны руйнуюць гарманічнае ўспрыманне жыцця, уносяць трывогу, чаканне новага і г.д.
Індывідуальна-аўтарскія неалагізмы (аказіяналізмы) – словы або выразы, прыдуманыя пісьменнікамі, і якія жывуць толькі ў мастацкіх тэкстах. Дзякуючы сваёй навізне дазваляюць ствараць вызначаныя мастацкія эфекты, выяўляць аўтарскі погляд на тэму або праблемы.
Алюзія
Алюзія — стылістычная фігура, намёк на рэальны літаратурны, гістарычны, палітычны факт, які, як мяркуецца, вядомы чытачу.
Алюзія — гэта намёк на вядомыя абставіны або тэксты. Тэксты, якія змяшчаюць алюзію,акрамя прамога сэнсу маюць другі план, што прымушае слухача звярнуцца да тых або іншых успамінаў, адчуванняў.
Па зместу алюзіі падзяляюцца на гістарычныя і літаратурныя. Першыя будуюцца на згадванні гістарычнай падзеі або асобы. Літаратурныя алюзіі заснаваны на ўключэнні цытат з пэўных тэкстаў (часта ў змененым выглядзе), а таксама на згадванні назвы, персанажа якога-небудзь літаратурнага твора альбо эпізоду з яго. Сустракаюцца і змешаныя алюзіі, якія валодаюць прыкметамі як гістарычнай, так і літаратурнай алюзіі. У газетных тэкстах выкарыстоўваюцца наступныя разнавіднасці літаратурнай алюзіі:
— Літаратурныя цытаты-рэмінісцэнцыі, імёны персанажаў, назвы твораў.
— Перайначаныя выказванні навукоўцаў, палітыкаў, дзеячаў культуры.
— Біблеізмы (факты, імёны, фразы са Старога і Новага Запавету).
— Цытаты, у тым ліку трансфармаваныя, з папулярных песень.
— Змененыя назвы тэле- і відэафільмаў, фразы з папулярных фільмаў і тэлепраграм, рэкламы.
— Трансфармаваныя крылатыя выразы.
— Назвы карцін, скульптур і іншых твораў мастацтва.
Для таго, каб разгадаць выказванне, трэба зразумець сэнс алюзіі і хоць бы прыблізна ведаць яе крыніцу.
І усё ж ў друку часта сустракаюцца эстэтычна прывабныя, насычаныя глыбокім сэнсам алюзіі. Такія алюзіі часцей за ўсё шматфункцыянальныя: яны рассоўваюць часовыя рамкі і пашыраюць культурную прастору тэксту; узбагачаюць яго сэнсавымі і эмацыянальнымі адценнямі (у тым ліку ствараюць перадумовы для ўзнікнення ў чытача разнастайных асацыяцый); служаць сродкам выражэння ацэнкі і стварэння камічнага эфекту; выкарыстоўваюцца для ўзмацнення аргументацыі.
Рэмінісцэнцыя
Рэмінісцэнцыя — рысы ў мастацкім творы, якія наводзяць на ўспамін аб іншым творы. Як мастацкі прыём, яна разлічана на памяць і асацыятыўнае ўспрыманне чытача.
Паміж пустак балот беларускай зямлі,
дзе бароняць звяры сваіх нораў;
дзе рахманыя пчолы бароняць вуллі,
пазабыўшы пра мірны свой нораў…
Алегорыя (іншасказанне) – вобразная перадача пэўнай ідэі, думкі праз падобны вобраз. (жанчына з шалямі – справядлівы суд, леў – сіла, улада).
Анаграма – слова ці тэкст, атрыманыя ў выніку перастаноўкі літар іншага слова ці тэкста: кара – рака, рама – мара.
Рэфрэн – верш або страфа, якая паўтараецца ў вершы, песні, звычайна апошняя.
Неспецыяльныя мастацкія сродкі
Сінонімы, антонімы, амонімы і паронімы як сродкі моўнай выразнасці
Сінонімы — словы адной часціны мовы, розныя па гучанні, але аднолькавыя або блізкія па лексічным значэнні і якія адрозніваюцца або адценнямі значэння, або стылістычнай афарбоўкай (адважны — смелы, бегчы — імчацца).
Роля сінонімаў у тэксце
Сінонімы (у тым ліку кантэкстуальныя) як сродкі моўнай выразнасці дазваляюць:
— удакладняць думку і перадаваць яе розныя сэнсавыя адценні:
Але ў пачарнелых палотнах Пуссона я нічога для сябе не знайшоў; краявіды не здаліся мне такімі выдуманымі, вычварнымі, неверагоднымі.
— даваць ацэнку апісваемай з’яве і аўтарскія адносіны да яе:
— пазначаць інтэнсіўнасць прыкметы і ўзмацняць экспрэсію:
— больш глыбока раскрываць той ці іншы вобраз:
Антонімы — словы адной і той жа часціны мовы, процілеглыя па значэнні (ісціна — хлусня, дабро – зло).
Роля антонімаў у тэксце
Антонімы (у тым ліку і кантэкстуальныя) дазваляюць:
— удакладніць думку, зрабіць яе больш яркай, вобразнай:
— даць больш поўную характарыстыку якой-небудзь з’яве;
— выказаць аўтарскую ацэнку:
У выніку адбылася рэзкая палярызацыя: з аднаго боку, разводдзе глянцавай макулатуры, з іншай — раўчук літаратуры сапраўдна мастацкай. (З газет);
— узмацніць змест выказвання:
— падкрэсліць папярэдняе слова.
На выкарыстанні антонімаў заснаваны адмысловы стылістычны прыём — антытэза.
Антанамазія — ужыванне імя ўласнага ў агульным значэнні або наадварот: Пакуль жывуць гарлахвацкія, сапраўднаму вучонаму цяжка даказаць справядлівасць.
Амонімы — словы, якія супадаюць па гучанні і напісанні, але маюць розныя значэнні: брак — недахоп і брак — жаніцьба, зняць фільм — зняць капялюш), а таксама амафоны (словы, якія супадаюць па гучанні, але розныя па значэнні і напісанні: грып — грыб), амографы (словы, якія супадаюць па напісанні, але розныя па значэнні і вымаўленні: каса́ — ка́са і амаформы (словы, якія супадаюць па гучанні і напісанні толькі ў асобных формах ( мая хата – пачатак мая).
Роля амонімаў у тэксце
— для выразнасці і экспрэсіі маўлення:
— для стварэння выразнасці камічнага характару (на аснове іх выкарыстання звычайна ствараюцца каламбуры):
Каламбур — фігура, заснаваная на гукавым падабенстве слоў або спалучэнняў слоў, цалкам розных па значэнні.
Вам, цяляты, мала кавы,
Выпіце лепш малака вы,
Паронімы — словы, падобныя па гучанні і напісанні, але якія маюць розныя значэнні (індывідуальнасць — індывідуалізм, абанент — абанемент).
Роля паронімаў у тэксце
Паронімы, як правіла, выкарыстоўваюцца:
— для стварэння большай дакладнасці і выразнасці (экспрэсіўнасці) выказвання:
— для стварэння большай вобразнасці, нагляднасці малюнка і перадачы эмацыйна-ацэначных адносін аўтара:
— для стварэння камічнага (гумарыстычнага, іранічнага, саркастычнага) эфекту:
Тут адбываецца абыгрыванне паронімаў: мэтр — метр.
Сінонімы, антонімы, амонімы і паронімы як сродкі выразнасці шырока выкарыстоўваюцца ва ўсіх стылях маўлення, акрамя афіцыйна-дзелавога.
Сутыкненне ў адным выказванні паронімаў называюць паранамазіяй.
Паранамасы — рознакаранёвыя сугучныя словы, цалкам розныя па значэнні: Справа спорыцца, што сшыецца, то і распорацца. (Прыказка)
Ствараюць у тэксце камічны або гумарыстычны эфект.
Фразеалагізмы як сродкі моўнай выразнасці
Фразеалагізмы (фразеалагічныя выразы, ідыёмы) – устойлівыя спалучэнні слоў і выразы, якія маюць адно лексічнае занчэнне і выкарыстоўваюцца ў маўленні як гатовыя моўныя адзінкі. (быць на сёмым небе, яблык разладу). Сэнс цэлага фразеалагізма не складаецца з сэнсу ўваходзячых у яго слоў, напрыклад, выраз сабаку з’еў, які азначае “быць майстрам у якой-небудзь справе», цалкам не звязаны са значэннем уваходзячых у яго слоў.
Выразнасць фразеалагізмаў вызначаецца іх яркай вобразнасцю, у тым ліку міфалагічнай (кот наплакаў, як вавёрка ў коле, нітка Арыядны, дамоклаў меч, ахілесава пята).
а) да разраду высокіх (кануць у Лету) або паніжаных (гутарковых, прастамоўных: як рыба ў вадзе, ні сном ні духам, вадзіць за нос, намыліць шыю, развесіць вушы);
б) да разраду моўных сродкаў са станоўчай эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкай (залатыя рукі — адабр.) або з адмоўнай эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкай (без цара ў галаве — неадабр., дробная сошка – пагардл., за капейку гатоў вош да Масквы гнаць – зневаж.).
Фразеалагізмы адрозніваюцца па ступені згуртаванасці кампанентаў. Калі яна максімальная, то гэта фразеалагічныя зрашчэнні, напрыклад біць бібікі.
Калі сувязь паміж кампанентамі меншая, — гэта фразеалагічныя адзінствы —намыліць шыю.
Крыніцы фразеалагізмаў разнастайныя.
— Прафесійнае маўленне (гуляць першую скрыпку).
— Жаргон і гутарковая мова (карта біта, у карцёжнікаў)
— Дыялекты, звязаныя з працай селяніна (паварочваць аглоблі, па вадзе віламі пісана).
— Набажэнскія кнігі (святая святых, зямля запаветная).
— Антычная міфалагічная літаратура (аўгіевы стайні, ахілесава пята, дамоклаў меч, праметэеў агонь, танталавы пакуты).
Часам запазычаныя фразеалагізмы ўжываюцца без перакладу: alma mater (лат. маці-карміцелька); tabula rasa (лат. чыстая дошка; штосьці некранутае, абсалютна чыстае).
Крыніцай фразеалогіі становяцца выразы з твораў пісьменнікаў: Усе мы разам ляцім да зор. (М.Багдановіч).
Такія ўстойлівыя выразы з мастацкай літаратуры і публіцыстыкі, якія сцісла выказваюць пэўную значную, глыбокую думку ў арыгінальнай, запамінальнай форме,называюць крылатымі выразамі або афарызмамі.
Каб сонца засланіць, вушэй асліных мала. (К.Крапіва).
Мы ў адказе за тых, аго прыручылі. (А. дэ Сэнт-Экзюперы)
Фразеалагізмы — гэта амаль заўсёды яркія, вобразныя выразы. Таму яны — важны экспрэсіўны сродак мовы, які выкарыстоўваюць пісьменнікі як гатовыя вобразныя азначэнні, параўнанні, як эмацыянальна-выяўленчыя характарыстыкі герояў, навакольнай рэчаіснасці і г.д.
Часам пісьменнікі выкарыстаюць фразеалагізмы ў змененым, перааформленым выглядзе. У гэтых выпадках фразеалагізм атрымоўвае новыя эстэтычныя якасці. Напрыклад, Р.Барадулін ужывае фразеалагізм манна спадманная замест манна нябесная, надаючы супрацьлеглае значэнне.
Да афарызмаў па сваёй сутнасці адносяцца прыказкі і прымаўкі, якія ўвабралі ў сябе векавую народную мудрасць.
Роля фразеалагізмаў у тэксце
Выкарыстанне фразеалагізмаў дазваляе:
— узмацніць нагляднасць і вобразнасць тэксту.
— стварыць патрэбную стылістычную танальнасць (урачыстасці, узвышанасці або прастамоўя, гутарковасці).
— больш ярка выказаць адносіны да паведамлення, перадаць аўтарскія пачуцці і адцэнку.
Фразеалагізмы як сродак моўнай выразнасці шырока выкарыстоўваюцца ва ўсіх стылях, акрамя афіцыйна-дзелавога.
Пабочныя словы — выяўляюць адносіны гаворачага да выказвання;
— эмацыянальная ацэнка паведамлення;
— указанне на экспрэсіўны характар выказвання;
— указанне на паслядоўнасць выкладу;
— указанне на спосаб афармлення думак;
— заклік да чытача з мэтай прыцягнуць яго ўвагу да прадстаўленых фактаў.
Устаўная канструкцыя рэалізуе:
— дадатковае тлумачэнне, удакладненне;
Цытаты з іншых твораў дапамагаюць аўтару даказаць які-небудзь тэзіс, становішча артыкула, паказаць яго прыхільнасці і інтарэсы, робяць мову больш эмацыйнай, выразнай.
Стылістычна афарбаваная лексіка і лексіка абмежаванага ўжытку
Стылістычна афарбаваная лексіка
Для ўзмацнення выразнасці ў тэксце могуць выкарыстоўвацца ўсе разрады стылістычна афарбаванай лексікі:
1) эмацыянальна-экспрэсіўная (ацэначная) лексіка, у тым ліку:
а) словы з дадатнай эмацыянальна-экспрэсіўнай адзнакай:
— урачыстыя, узнёслыя (у тым ліку стараславянізмы): натхненне, бацькаўшчына, патаемны, непарушны;
— узнёсла-паэтычныя: ціхамірны, прамяністы, чары, блакітны;
— ухваляльныя: высакародны, выбітны, дзівосны, адважны;
— ласкальныя: сонейка, галубочак.
Б) словы з адмоўнай эмацыянальна-экспрэсіўнай адзнакай:
— пагардлівыя: выскачка, дзяляга;
— зневажальныя: балбес, зубрыла, пісаніна;
2) стылістычна афарбаваная лексіка, у тым ліку:
— навуковая (тэрміны: алітэрацыя, косінус, інтэрферэнцыя);
— афіцыйна-дзелавая: ніжэйпадпісаныя, дакладная;
— публіцыстычная: рэпартаж, інтэрв’ю;
— мастацка-паэтычная: блакітны, вочы, ланіты;
— гутарковая (бытавая): тата, хлапчанё, хвалько.
Роля стылістычна афарбаванай лексікі ў тэксце
Стылістычна афарбаваная лексіка як сродак выразнасці можа:
— надаваць тэксту ўзнёслае або, наадварот, паніжанае гучанне:
— служыць сродкам маўленчых характарыстык герояў:
«Унучак мой ненаглядны, саколік, сонейка», — ласкава прыгаворвала бабуля, усаджваючы ўнука за стол;
— служыць сродкам перадачы аўтарскіх эмоцый і ацэнак:
Стылістычна афарбаваная лексіка як сродак выразнасці ўласціва мастацкаму, публіцыстычнаму і гутарковаму стылям.
Лексіка абмежаванага ўжытку
Для ўзмацнення выразнасці ў тэксце могуць выкарыстоўвацца таксама ўсе разрады лексікі абмежаванага ўжывання, у тым ліку:
— лексіка дыялектная (словы, якія ўжываюцца жыхарамі якой-небудзь мясцовасці: кочат — певень, боцат — бусел);
Ужываецца для:
— рэалістычнага малюнка побыту, стварэння «мясцовага каларыту»;
— для маўленчай характарыстыкі дзеючых асоб;
— у якасці сродку выразнасці для перадачы асаблівасцяў маўлення жыхароў вызначанай мясцовасці.
— лексіка прастамоўная (словы з ярка выражанай паніжанай стылістычнай афарбоўкай: фамільярнай, грубіянскай, грэблівай, лаянкавай, — змешчаныя на мяжы або за межамі літаратурнай нормы: забулдыга, аплявуха, трапло);
— лексіка прафесійная (словы, якія ўжываюцца ў прафесійнай размове і не ўваходзяць у сістэму літаратурнай мовы: камбуз – з маўлення маракоў (кухня), фортачка- з маўлення настаўнікаў);
Прафесіяналізмы — у шырокім разуменні – ужываюцца ў тэксце, каб паказаць адукаванасці ў вызначанай сферы, у вузкім — дарэчнасць ужывання як узровень культуры
— тэрміны — нясуць у сабе інфармацыю значна большую, чым іншыя лексічныя адзінкі.
— лексіка жаргонная (словы з жаргону моладзі: тусоўка, жэсць; з камп’ютарнага: мазгі — памяць кампутара, клава — клавіятура; з салдацкага: дзембель, чарпак, з жаргону злачынцаў: братва, маліна);
— лексіка састарэлая (гістарызмы — словы, якія выйшлі з ужывання ў сувязі са знікненнем дадзеных прадметаў або з’яў: баярын, апрыччына, конка; архаізмы — састарэлыя словы, якія называюць прадметы і паняцці, для якіх у мове з’явіліся новыя назвы: чало — лоб, вятрыла — ветразь);
— лексіка новая (неалагізмы — словы, якія нядаўна ўвайшлі ў мову і яшчэ не страцілі сваёй навізны: слоган, цінэйджар).
Роля лексікі абмежаванага ўжытку ў тэксце
Лексіка абмежаванага ўжытку як сродак выразнасці выкарыстоўваецца:
— для ўзмацнення вобразнасці тэксту і перадачы каларыту эпохі, часу або пэўнай мясцовасці:
— для перадачы маўленчых характарыстык персанажаў:
— для выражэння аўтарскіх ацэнак, пачуццяў і эмоцый:
— для стварэння іранічнага эфекту.
Лексіка абмежаванага ўжытку як сродак выразнасці ўласціва мастацкаму, публіцыстычнаму і гутарковаму стылям.
Сродкі выразнасці марфалогіі і словаўтварэння
Выразнасць у тэксце можа стварацца з дапамогай выкарыстання марфалагічных і словаўтваральных сродкаў мовы. Да асноўных мастацкіх сродкаў марфалогіі і словаўтварэння адносяцца:
1) Ужыванне граматычных форм не ў іх прамым значэнні (напрыклад, ужыванне форм цяперашняга часу дзеяслова ў значэнні прошлага часу; форм дзеяслова ўмоўнага ладу ў значэнні загаднага ладу і г.д.)
…І, як лёс мяне ні пляскай,
Я імкнуся душою ўсёй
Да цябе, мая крыніца.
Ён выйшаў з-за свайго вялікага працоўнага стала, і мы селі ў крэслах каля нізкага стала… Мяне выслухалі ўважліва, пазначылі нешта ў нататніку, спыталі: «Гэта ўсё, з чым вы прыйшлі?»
Ужыванне форм множнага ліку прошлага часу дзеясловаў-выказнікаў замест форм адзіночнага ліку пры адсутнасці дзейніка актуалізуе дзеянне і надае асаблівую значнасць асобе, прадстаўленай як нета нявызначаны дакладна.
2) Пераважнае ўжыванне ў тэксце слоў якой-небудзь часціны мовы:
Маўчы, хавайся і ўтойвай
Пачуцці, і мары свае…
Выкарыстанне вялікай колькасці дзеясловаў у загадным ладзе ўзмацняе эмацыянальнасць і экспрэсіўнасць тэксту.
Ах, гэты поўдзень! Ах, гэтая Ніца!
Ах, як іх бляск мяне трывожыць!
Шматразовае выкарыстанне выклічнікаў перадае пачуццё захаплення лірычнага героя і надае тэксту асаблівую мастацкую вобразнасць і выразнасць.
3) Выкарыстанне выразных магчымасцяў суфіксаў і прыставак, у тым ліку суфіксаў суб’ектыўнай ацэнкі (памяншальна-ласкальных, павелічальных, пагардлівых, зневажальных).
4) Выкарыстанне індывідуальна-аўтарскага (аказіянальнага) словаўтварэння:
Я думаў — ты ўсёмагутны бажышча,
А ты недавучка, маленечкі божык.
Роля сродкаў марфалогіі і словаўтварэння ў тэксце
Выяўленчыя сродкі марфалогіі і словаўтварэнні выкарыстоўваюцца:
— для ўзмацнення вобразнасці і маляўнічасці тэксту і актуалізацыі якіх-небудзь дзеянняў, падзей у мінулым або сучаснасці, падкрэслівання значнасці падзеі або яго суб’екта (асобы);
— для выражэння аўтарскіх ацэнак і пачуццяў (станоўчых або адмоўных);
— для стварэння маўленчых характарыстык герояў у той або іншай стылістычнай танальнасці тэксту;
— для індывідуалізацыі або, наадварот, абагульнення, тыпізацыі паведамляемага.
Марфалагічныя і словаўтваральныя сродкі выразнасці могуць выкарыстоўвацца ў мастацкім, публіцыстычным і гутарковым стылях.
Выразныя сродкі сінтаксісу
Для ўзмацнення выразнасці тэксту могуць выкарыстоўвацца самыя розныя структурныя, сэнсавыя і інтанацыйныя асаблівасці сінтаксічных адзінак мовы (словазлучэнняў і сказаў), а таксама асаблівасці кампазіцыйнай пабудовы тэксту, яго дзялення на абзацы, пунктуацыйнага афармлення.
Найбольш значнымі выразнымі сродкамі сінтаксісу з’яўляюцца:
— сінтаксічная структура сказа і знакі пунктуацыі;
— спецыяльныя сінтаксічныя сродкі выразнасці (фігуры);
— спецыяльныя прыёмы кампазіцыйна-маўленчага афармлення тэксту (пытальна-адказная форма выкладу, няўласна-простая мова, цытаванне і г. д.)
Сінтаксічная структура сказа і знакі пунктуацыі;
З пункта погляду сінтаксічнай структуры прапановы асабліва істотнымі для выразнасці тэксту з’яўляюцца:
— граматычныя прыкметы сказа: просты ён або складаны, двухсастаўны або аднасастаўны, поўны або няпоўны, няўскладнены або ўскладнены (г.зн. які змяшчае рады аднародных членаў, адасобленыя члены сказа, пабочныя і ўстаўныя канструкцыі);
— тып сказа па мэце выказвання: апавядальны, пытальны, пабуджальны;
— характарыстыка сказа па інтанацыі: няклічны — клічны.
Любая з пералічаных граматычных асаблівасцяў сказа можа набываць у тэксце асаблівую сэнсавую значымасць і выкарыстоўвацца для ўзмацнення аўтарскай думкі, выражэння аўтарскай пазіцыі, стварэння вобразнасці.
Напрыклад, у вершы «Ноч, халодная зямлянка, перастрэлка, цішыня…» пяць кароткіх аднасастаўных назыўных сказаў ствараюць асаблівую напружанасць і экспрэсіўнасць тэксту, рэзкімі штуршкамі пазначаючы развіццё тэмы.
У вершы «Малітва» ў апошняй страфе:
З душы, як цяжар, скацяцца
Сумненні ля парога —
І верыцца, і плачацца,
І так мне лёгка, лёгка…
Безасабовыя сказы ў двух апошніх радках перадаюць адмысловы стан лірычнага героя, які, не знаходзячы апоры ў сабе і звярнуўшыся да Бога, выпрабаваў «сілу» малітвы і знаходзіцца ва ўладзе гэтай чароўнай сілы, што нясе надзею на выратаванне душы.
Пытальныя, пабуджальныя і клічныя сказы таксама могуць падкрэсліваць і ўзмацняць тыя або іншыя аспекты аўтарскіх думак, ацэнак і эмоцый.
Навошта змяняешся ты
То ветрам, то камнем, то стужкай?
Навошта ўсміхаешся ты
Мне з неба раптоўнаю птушкай?
Не стой ля мяне, не кранай!
Пусці да прарочых вяршыняў…
Асаблівая выразнасць і эмацыянальная напружанасць ствараюцца ў выніку выкарыстання ўжо ў пачатку тэксту адразу двух пытальных і двух пабуджальных сказаў, якія перадаюць душэўны боль гераіні і звернутую да каханага просьбу-маленне адпусціць яе да «прарочых вяршынь».
Роля знакаў пунктуацыі як выразных сродкаў у тэксце абумоўлена перш за ўсё іх здольнасцю перадаваць самыя розныя адценні думак і пачуццяў аўтара: здзіўленне (пытальнік), сумненне або асаблівую эмацыянальную напружанасць (шматкроп’е), радасць, гнеў, захапленне (клічнік). Кропка можа падкрэсліваць нейтральнасць пазіцыі аўтара, працяжнік надаваць фразе дынамізм або, наадварот, прыпыняць аповед. Для разумення сэнсу складанага бяззлучнікавага сказа мае значэнне характар знака пунктуацыі паміж часткамі гэтага сказа і г.д.
Асаблівую ролю для стварэння выразнасці тэксту маюць аўтарскія знакі пунктуацыі, якія не адпавядаюць агульнапрынятым пунктуацыйным правілам, парушаюць аўтаматызм успрымання тэксту і служаць мэтам узмацнення сэнсавай або эмацыянальнай значнасці таго або іншага яго фрагмента, акцэнтуюць увагу чытача на змесце якога-небудзь паняцця, з’явы і г.д. Аўтарскія знакі перадаюць дадатковы сэнс, укладзены ў іх аўтарам. Часцей за ўсё ў якасці аўтарскіх знакаў выкарыстоўваецца працяжнік, які падкрэслівае альбо супрацьпастаўляе: Народжаны поўзаць — лётаць не можа, альбо асабліва вылучае другую пасля знака частку: Каханне – за ўсё важнейшае. Аўтарскія клічнікі служаць сродкам выражэння радаснага або гаротнага пачуцця, настрою.
Спецыяльныя сродкі выразнасці сінтаксісу (фігуры)
Сінтаксічныя сродкі выразнасці
Антытэза – супастаўленне ці супрацьпастаўленне кантрасных паняццяў ці вобразаў. Для стварэння антытэзы звычайна выкарыстоўваюцца антонімы — агульнамоўныя і кантэкстуальныя:
Ты багаты, я вельмі бедны;
Антытэза выкарыстоўваецца для ўзмацнення выразнасці выказвання, падкрэслення кантрастных з’яў, кантрастных ацэнак. Антытэза, як і градацыя, уласціва мастацкім і публіцыстычным тэкстам.
Інверсія – змяненне прамога парадка слоў для надання ім пэўнага сэнсу: падкрэслення сэнсавай значнасці якога-небудзь элемента тэксту (слова, сказа), надання фразе асаблівай стылістычнай афарбаванасці: урачыстага, высокага гучання або, наадварот, гутарковай, некалькі паніжанай характарыстыкі.
паданні даўніны далёкай.
Інверсійнымі лічацца наступныя спалучэнні:
— дапасаванае азначэнне стаіць пасля азначаемага слова:
Наспявала навальніца вялікая.
— дапаўненні і акалічнасці, выражаныя назоўнікамі, якія стаяць перад словам, да якога адносяцца:
выказнік стаіць перад дзейнікам, вядомым з папярэдняга кантэксту.
Ідзе час, усё ценю трымаецца.
Падкрэслівае сэнсавую значнасць асобных слоў, надае ўсёй фразе адмысловую інтанацыйную і стылістычную выразнасць, узмацняе эмацыйную афарбоўку выказвання. Інверсія таксама можа злучаць часткі тэксту. У паэтычнай мове стварае напеўнасць, меладычнасць
Як сродкі моўнай выразнасці эліпсіс і інверсія шырока выкарыстоўваюцца ў мастацкім і публіцыстычным стылях. Яны недапушчальныя ў афіцыйна-дзелавым і навуковым стылях маўлення.
Градацыя — фігура, якая складаецца ў нанізванні аднатыпных сінтаксічных адзінак (напрыклад, аднародных членаў, словазлучэнняў, частак сказа, даданых сказаў), пры якім іх семантычная або эмацыянальная значнасць узрастае (узыходзячая градацыя) або змяншаецца (зыходзячая градацыя). Гэта прыём паслядоўнага размяшчэння слоў, выразаў, тропаў (эпітэтаў, метафар, параўнанняў) у парадку ўзмацнення (узрастання) або паслаблення (змяншэння) прыкметы.
Любая, добрая, сумная, шчырая,
З думкамі смутнымі ты не сябруй.
Нарастальная (узыходзячая) градацыя звычайна выкарыстоўваецца для ўзмацнення вобразнасці, эмацыянальнай выразнасці і сілы ўздзеяння тэксту:
Свяціліся, гарэлі, ззялі вялізныя блакітныя вочы.
Зыходзячая градацыя выкарыстоўваецца радзей і служыць звычайна для ўзмацнення сэнсавага зместу тэксту і стварэння вобразнасці:
Варта ўлічваць, што прыём градацыі заснаваны на змене прыкметы па абстрактнай шкале колькасці (уверх: сярэдне — больш — шмат — вельмі шмат; уніз: шмат — менш — мала — зусім мала) і абстрактнай шкале адзнакі (пры дадатнай адзнацы: добра — даволі добра — вельмі добра — цудоўна — вышэй за норму; пры адмоўнай адзнацы: дрэнна — даволі дрэнна — вельмі дрэнна — агідна).
Надае асаблівую выразнасць фразе, узмацняе сэнсавае і эмацыянальнае значэнне папярэдніх слоў. Дапамагае перадаць пачуцці героя.
Градацыя як сродак выразнасці выкарыстоўваецца ў мастацкім, публіцыстычным і гутарковым стылях.
Зеўгма — такі прыём экспрэсіўнага сінтаксісу, пры якім наўмысна парушаецца лагічны закон: у шэраг аднародных членаў ўключаюць лагічна неаднастайныя кампаненты:
Агаф’я Федасееўна насіла на галаве каптур, тры бародаўкі на носе і кававы капот з жоўценькімі колерамі.
Паўтор — гэты агульная назва шэрагу прыёмаў, пры якіх паўтор элемента служыць сродкам узмацнення выразнасці:
І звіняць-звіняць, звіняць-звіняць запясці…;
Паўтор лексічны
— для пазначэння вялікага ліку прадметаў, з’яў, напрыклад: за тымі вёскамі лесу, лясы, лясы.
— для ўказання на працягласць дзеяння, напрыклад: Зімы чакала, чакала поле.
Паўтор стылістычны
Для падкрэслення пэўных дэталяў у апісанні, стварэння экспрэсіўнай афарбоўкі, напрыклад: Выдатны, чысты, пачцівы фурман павёз яго каля выдатных пачцівых чыстых гарадавых…
Увага! Паўтор як стылістычную фігуру неабходна адрозніваць ад аднайменнага сродку тэкставай сувязі. Тое ж датычыцца сінтаксічнага паралелізму, парцэляции і элліпсіса.
«Маладыя вы яшчэ, вельмі маладыя!» — уздыхнуў Ян Ігнацьевіч.
Разнавіднасцямі паўтору з’яўляюцца анафара, эпіфара, сімплока і падхоп.
Каб белы свет не здаўся вузкім,
Каб згодна жыць паміж людзей,
Любіце мову беларускую,
Любіце з кожным днём мацней. (Леанід Дайнека)
Упрыгожвае, узмацняе мову, надае тэксту яркасць, велічнасць, жвавасць. Узмацняе энергію слоў, якія нясуць у тэксце асноўную сэнсавую нагрузку
Эпіфара — паўтор апошніх слоў або групы слоў у канцы радкоў, строфаў або сказаў.
Дастаўся ім бохан светлага хлеба — радасць! Сёння фільм добры ў клубе — радасць! Двухтомнік Быкава ў кнігарню прывезлі — радасць!
Дазваляе вылучыць словы, якія нясуць у тэксце асноўную нагрузку.
Сімплока — спалучэнне ў тэксце анафары і эпіфары:
Звыклыя да стэпаў — вочы,
Звыклыя да слёзаў — вочы.
Анадыплосіс (падхоп, кампазіцыйны стык) — гэта фігура стыку — стылістычная фігура, пры якой апошні элемент фразы паўтараецца ў пачатку наступнай :
Памяць аб Вас — ціхім дамком.
Ціхі дамок — Ваш — пад замком.
Шматзлучнікавасць (полісіндэтон) — гэта паўтор злучніка, які служыць для інтанацыйнага і лагічнага падкрэслівання. Ён залішні з граматычнага пункта погляду. Паўтараюцца звычайна злучальныя спалучальныя (і, ды, ці…) саюзы:
І новае сонца заззяе ў смузе,
І будуць стракозамі цені,
І лебедзі белыя ў чыстай расе
Збяруцца нібы на маленне.
Якое дзіўнае, і вабнае, і апорнае, і чароўнае слова: дарога! І як цудоўная яна сама, гэтая дарога.
Полісіндэтон можа выкарыстоўвацца як сродак павышэння сэнсавай значнасці пералічаных элементаў, надання выказванню ўрачыстай танальнасці і эмацыянальнай прыўзнятасці, для лагічнага і эмацыянальнага выдзялення пералічаных паняццяў:
Бяззлучнікавасць (асіндэтон) — наўмыснае невыкарыстанне злучнікаў паміж аднароднымі членамі сказа або часткамі складаназлучанага сказа, што надае выказванню імклівасць, стварае эфект павелічэння тэмпу:
Швед, рускі — коле, сячэ, рэжа,
Бой барабанны, крыкі, скрэжат,
Гром гармат, іржанне, стогн,
Асіндэтон як стылістычны прыём выкарыстоўваецца з мэтай узмацнення маляўнічасці выказвання (у мастацкім стылі), а таксама з мэтай узмацнення сэнсавай супрацьпастаўленасці кампанентаў выказвання і павышэння экспрэсіўнасці тэксту (у публіцыст.стылі).
Полісіндэтон і асіндэтон як выразныя сродкі выкарыстоўваюцца ў мастацкім, публіцыстычным і гутарковым стылях маўлення.
Эліпсіс — гэта стылістычная фігура, якая складаецца ў наўмысным пропуску аднаго з членаў сказа, які разумеецца з кантэксту:
Пры эліпсісе часцей за ўсё апускаецца дзеяслоў-выказнік, што надае тэксту адмысловую выразнасць і дынамічнасць, падкрэслівае імклівасць дзеяння, напружанасць псіхічнага стану героя.
Эліпсіс можа выяўляцца таксама ў пропуску іншых членаў сказа, у тым ліку ўсёй прэдыкатыўнай асновы:
І непарушна-трывалая зямля скалынаецца, ламаецца, крышыцца… Тварам, грудзьмі, жыватом, каленам ў ненадзейную зямлю.
Апроч стварэння асаблівай экспрэсіўнасці тэксту, эліпсіс можа выконваць і іншыя стылістычныя функцыі:
— надаваць пачатку тэксту (зачыну) інтрыгуючы характар:
— выяўляць аўтарскую ацэнку зместу папярэдняй часткі тэксту:
А потым падумаеш: і на нашым глабальным касмічным караблі, дзе таксама адны жывуць так, а іншыя гэтак перад тварам экалагічнай катастрофы апынемся ўсе роўныя: і ў прэзідэнта з апошнім «рабацягам», у мільярдэра з апошнім жабраком… урэшце рэшт шанцы стануць роўнымі нулю. Суцяшае.
Надае выразу дынамічнасць, інтанацыю жывога маўленняы, мастацкую выразнасць; надае выказванню ўсхваляваны характар.
Рэтардацыя (замоўчванне) — гэта такая фігура, пры якой аўтар свядома недагаворвае, раптам перарывае думку, даючы права слухачам здагадацца, якія словы не вымаўлены, і творча завяршыць думку:
Хто чужым падуладны,
Таямніц не хаваю сваіх.
Рытарычнае (восклицание) ўсклікванне — гэта эмацыянальна афарбаваны сказ, які служыць для выражэння пачуццяў і прыцягнення ўвагі адрасата маўлення, прычым эмоцыі ў ім выражаюцца не лексічнымі або сінтаксічнымі сродкамі, а з дапамогай інтанацыі. Гэта фігура ўзмацняе ў паведамленні выражэнне тых або іншых пачуццяў; яны звычайна адрозніваюцца не толькі асаблівай эмацыянальнасцю, але і ўрачыстасцю і прыўзнятасцю:
Якое лета! Што за лета!
— выражаюць моцнае пачуццё, хваляванне;
— выражаюць адносіны аўтара (абурэнне, іронія);
— выражэнне эмацыянальнай перарывістасці маўлення, напрыклад: Усё аспрэчваў. Законы! Сумленне! Веру!
Рытарычнае пытанне — стылістычная фігура, якая змяшчае сцвярджэнне або адмаўленне, аформленае ў выглядзе пытання, якое не патрабуе адказу. Яно выкарыстоўваецца, каб узмацніць эмацыянальнасць, выразнасць маўлення, прыцягнуць увагу чытача да той або іншай з’явы:
Як можна меркаваць аб творчасці Васіля Быкава, паглядзеўшы фільм, але не прачытаўшы «Альпійскую баладу»? (З газет).
— падкрэсліваюць патрэбную думку;
— з’яўляюцца эмацыянальным водгукам на сітуацыю
Рытарычны зварот — гэты зварот да неадушаўлёных прадметаў, адсутных, памерлых людзей, адцягненых паняццяў. Гэта стылістычная фігура служыць не столькі для называння адрасата прамовы, колькі для выражэння адносін да таго, аб чым гаворыцца ў тэксце. Рытарычныя звароты могуць ствараць урачыстасць выказвання, выяўляць радасць, шкадаванне і іншыя адценні настрою і эмацыянальнага стану. Служыць для ўзмацнення эмацыянальна-эстэтычнага ўспрымання навакольнага. Перадае ўрачыстасць, прыўзнятасць і іншыя адценні настрою; выяўляе аўтарскія адносіны да таго, аб чым гаворыцца.
Рытарычныя пытанні, рытарычныя ўсклікванні і рытарычныя звароты як сродкі моўнай выразнасці шырока выкарыстоўваюцца ў публіцыстычных і мастацкіх тэкстах. Названыя фігуры можна сустрэць таксама ў тэкстах навуковага і гутарковага стыляў, але яны недапушчальныя ў тэкстах афіцыйна-дзелавога стылю.
Пытальна-адказнае адзінства — стылістычны прыём, які заключаецца ў тым, што аўтар задае пытанне і сам жа на яго адказвае:
Што такое шчасце? Гэта радасць.
Радасць жыць, кахаць, чакаць сяброў.
Сінтаксічны паралелізм — гэтая аднолькавая сінтаксічная пабудова суседніх сказаў або адрэзкаў маўлення:
Мудры – хто вучыцца ва ўсіх, усюды, заўсёды.
Багаты – хто жыве на сродкі, якія ёсць.
Шчаслівы – хто жадае быць шчаслівым.
Гляджу на будучыню з бояззю,
Гляджу на мінулае з нудой…
Узмацняе энергію, сілу сцвярджэння думкі. Надае маўленню рытмічнасць.
Сінтаксічны паралелізм як сродак моўнай выразнасці характэрны для мастацкага і публіцыстычнага стыляў маўлення. У навуковым і афіцыйна-дзелавым стылях названая стылістычная фігура выкарыстоўваецца як адзін са сродкаў лагічнага выдзялення.
Варта ўлічваць, што, акрамя сінтаксічнага паралелізму, існуе кампазіцыйны паралелізм. Ён заснаваны на падабенстве сюжэтных ліній і сэнсавай паралельнасці частак тэксту. Напрыклад, апісанне якой-небудзь змены ў прыродзе можа папярэднічаць апісанне змены ўнутранага стану персанажа.
Парцэляцыя — гэта прыём, які заключаецца ў наўмысным раздзяленні сказа на некалькі частак і афармлення гэтых частак як самастойных няпоўных сказаў. На месцы раздзялення сказа могуць выкарыстоўвацца кропка, клічнік і пытальнік, шматкроп’е:
Трэба, каб дзяржава памятала галоўнае: яе грамадзяне — не фізічныя асобы… А людзі!
Парцэляцыя здольна ўзмацняць выразнасць тэксту, вылучаючы якія-небудзь дэталі агульнай карціны, падкрэсліваць значнасць тых або іншых частак выказвання, найболей важных з пункта погляду аўтара, перадаваць адносіны аўтара да паведамляемага.
Яе мэта — надаць выказванню інтанацыйную экспрэсію шляхам яе адрывістага вымаўлення: Паэт раптам устаў. Спалатнеў.
Парцэляцыя характэрна для мастацкіх, публіцыстычных і гутарковых тэкстаў. Яна недапушчальная ў тэкстах навуковага і афіцыйна-дзелавога стыляў.
Хіязм — крыжаванае размяшчэнне суадносных кампанентаў (маленькія людзі — сталыя і наадварот: сталыя — дзеці).
Назоўны ўяўлення — гэтае ізаляваны назоўнік у назоўным склоне, які называе тэму наступнай фразы і выкарыстоўваецца, каб выклікаць цікавасць да прадмета выказвання, узмацніць яго гучанне.
Масква! Як доўга цягнецца з табой расстанне!
Аксюмаран — гэта стылістычная фігура, у якой злучаюцца звычайна несумяшчальныя паняцці, якія супярэчаць адно аднаму (горкая радасць, звонкая цішыня ; пры гэтым атрымоўваецца новы сэнс, а выказванне набывае асаблівую выразнасць:
Аксюмаран як сродак узмацнення выразнасці тэксту дапусцімы толькі ў публіцыстычным і мастацкім стылях.
Перыяд — такі складаны сказ, які змяшчае ў сабе шэраг аднастайна пабудаваных частак (напрыклад, дапаўняльныя), якія звычайна пачынаюцца аднолькавымі злучнікамі і маюць прыблізна аднолькавы памер.
Гляджу на ўсё ўрадасным здзіўленні —
Як ластаўка гняздо старанна лепіць
Iяк шчупак у затоне ломіць аер,
Як дзед-садоўнік беліць ногі вішням
I песню пра Купаліньку пяе;
Як на світанні зоры паміраюць,
Каб нарадзіцца вечарамі зноў. (П. Панчанка)
Клічныя часціцы — спосаб выражэння эмоцый аўтара, прыём стварэння эмацыянальнага пафасу тэксту: Ах, якая ты чароўная, зямля мая!
Клічныя сказы выяўляюць эмацыянальныя адносіны аўтара да апісваемага (гнеў, іронію, шкадаванне, радасць, захапленне): Пачварнае істота! Беражыце шчасце! Клічныя сказы выяўляюць таксама падахвочванне да дзеяння: Зберажэм сваю душу як святыню!
Далучальныя канструкцыі — пабудова тэксту, пры якім кожная наступная частка, працягваючы першую, асноўную, адлучаецца ад яе працяглай паўзай, якая пазначаецца кропкай, часам шматкроп’ем або працяжнікам. Гэта сродак стварэння эмацыянальнага пафасу тэксту: Беларускі вакзал у Дзень Перамогі. І натоўп людзей, якія чакаюць сустрэчы. І слёзы. І гарката страт.
Ужываюцца для дадатковых заўваг або тлумачэнняў, якія ствараюць экспрэсіўнасць;
— бяззлучнікавыя канструкцыі надаюць характар гутарковасці, натуральнасці.
Аднасастаўныя, няпоўныя сказы робяць аўтарскае выказванне больш выразным, эмацыянальным, узмацняюць эмацыянальны пафас тэксту: Джаконда. Шэпт. Шоргат сукенак. Ціхія крокі… Ні аднаго мазка, — чую я словы. — Няма мазкоў. Як жывая. Могуць выкарыстоўвацца з мэтай эканоміі моўных сродкаў.
Абагульнена-асабовыя сказы — з мэтай вобразнага выражэння агульных меркаванняў, часта ўвасобленых у прыказкі і прымаўкі
Аднародныя члены (канструкцыі). Іх роля:
— паказ дынамікі дзеянняў;
— замалёўка агульнай карціны як адзінага цэлага;
— стварэнне гамы фарбаў, гукаў і г.д.;
— стварэнне шэрагу эпітэтаў, якія валодаюць экспрэсіўнасцю, маляўнічасцю;
— стварэнне рытмічнага малюнка;
— стварэнне выразнай сэнсавай суаднесенасці і своеасаблівай сіметрыі
Пабуджальныя сказы — для выражэння волевыяўлення гаворачага.
Простая мова — даслоўная перадача чужога выказвання;
— сродак характарыстыкі персанажа;
— сродак стварэння мастацкага вобраза.
Складаныя сінтаксічныя канструкцыі — як характарыстыка аўтарскага стылю.